Even een lichtje scheppen

door Nina van Maris

Winterblues herken je aan een combinatie van symptomen: vermoeidheid, somberheid, veel willen slapen, concentratieproblemen, prikkelbaarheid en gewichtstoename. Het treedt op gedurende de kortere dagen van het jaar, van september tot maart, en het ontstaat door een tekort aan helder licht met een voldoende hoge intensiteit. Prof.dr.ir. Ton Begemann is bijzonder hoogleraar praktische verlichtingskunde bij de faculteit Bouwkunde. Hij onderzocht de mogelijkheden om de winterblues aan te pakken.

Begemann steekt van wal met een klein exposï¿½over de werking van licht op de mens. Hij legt uit dat honderd jaar onderzoek naar licht heeft aangetoond dat het drie dingen doet wanneer het via het oog binnenkomt. Ten eerste zorgt het ervoor dat we kunnen zien, dat we beeldvorming hebben. Daarnaast is het een belangrijke factor voor onze biologische klok. Die klok stuurt alle cyclische processen die nodig zijn voor het goed functioneren van mensen, zoals bijvoorbeeld het slaap- en waakritme. Begemann: Bij onvoldoende of onjuist licht gaat de klok verkeerd lopen. Een chronische verstoring leidt al snel tot slaapstoornissen en gezondheids- en functioneringsproblemen. Een geforceerde verstoring vindt onder meer plaats bij jetlag en het werken in ploegendienst. Als laatste heeft licht een stimulerende invloed op de hersenen. Het activeert onder andere de intellectuele functies.

Lichtstimulatie

De eerste toepassing van licht heeft weinig met de gezondheid te maken, maar de andere twee wel. De combinatie van licht en gezondheid vormen een heel nieuw vakgebied. Binnen dat terrein wordt onder andere gekeken naar een fenomeen dat nog niet zo heel lang bestaat, namelijk de terugtrekking van de mens in gebouwen. Daar is het donkerder dan buiten, terwijl de systemen van de mens juist geprogrammeerd zijn op het licht van buiten. Begemann: De lichtintensiteit wordt uitgedrukt in lux. Buiten zijn de lichtniveaus hoog. Als voorbeeld: op hele grijze dagen komen niveaus van tweeduizend lux voor. Op een zonnige dag kan dat oplopen tot honderdduizend lux. Binnen in gebouwen komt de lichtintensiteit niet boven de vijfhonderd lux. Daar komt nog eens bij dat deze vijfhonderd lux horizontaal gericht zijn, terwijl het oog verticaal is, waardoor het minder dan de helft van het horizontale vlak opvangt. Daaruit kan de conclusie getrokken worden dat de mens die veel binnen zit, te weinig lichtstimulatie krijgt.

De effecten van het tekort aan lichtstimulatie zijn niet van de ene op de andere dag zichtbaar; geleidelijk aan gaan zich problemen ontwikkelen. Hersenstimula-tie is een korte termijn reactie. Wanneer je op een bepaald moment veel licht krijgt, kun je twee tot drie uur erna beter presteren. Begemann: Helder licht op het juiste moment werkt als een stimulus op je functies met een onmiddellijk korte termijn effect. Vergelijkbaar met cafeï¿½e in koffie, maar met ï¿½n verschil: zonder negatieve bijwerkingen.

Depressie

Veel mensen zijn gevoelig voor het moeten ontberen van licht met een hoge intensiteit. Drie tot vijf procent van de bevolking heeft er zoveel last van dat ze in een depressie terechtkomen waarbij ze hulp nodig hebben van huisarts en psychiater. Tien procent van de bevolking is sub-depressief; hun klachten komen overeen met de depressie, maar in mindere mate. Zij hoeven zich niet onder behandeling te laten stellen. Dat is de zogenaamde winterblues. Dit is ook bekend onder andere namen: herfstmoeheid, wintermoeheid, voorjaarsmoeheid of sub-SAD, een milde vorm van Seasonal Affective Disorder. Ras, huidskleur of sociale status spelen daarbij geen enkele rol. Sekse lijkt wel een rol te spelen. Voor zover men weet is het aantal vrouwen dat de winterblues heeft vier keer zo groot als het aantal mannen.

Het wetenschappelijk onderzoek op dit gebied is erg in beweging. Maar er bestaat een groot gat tussen de resultaten die de medische wetenschap oplevert en de vertaling daarvan naar de praktijk. Voor een gezond lichtklimaat in gebouwen moet men volgens Begemann trachten die kloof te dichten. Daarom is de Stichting Onderzoek Licht en Gezondheid in het leven geroepen. Deze stichting is ook op de TUE gehuisvest, bij het Centrum voor Bouw Onderzoek (CBO) van de faculteit Bouwkunde en TNO.

Bright Light

Begemann: Zes jaar geleden kreeg ik door dat licht meer doet dan alleen zorgen voor beeldvorming. Bij Philips Lighting zijn we toen begonnen onderzoeken te doen naar de niet-visuele levensbehoefte van de mens. Via een netwerk zijn we vertrouwd geraakt met de kretologie van de medische wetenschap. Onderdeel van dat netwerk was het zogeheten Philips-forum, waarin 25 medische toponderzoekers uit de hele wereld zitten. Eens in de twee jaar komt iedereen bij elkaar en overlegt gedurende twee dagen over de consequenties voor de praktische toepassingen. Bij CBO is nu een door Philips gesponsord programma gestart, dat de weg naar natuurlijk licht onderzocht.

Het eerste tastbare resultaat van alle onderzoeken is de Philips Original Bright Light, kortweg Bright Light. Dit apparaat is ontworpen om optimaal licht op de ogen te werpen zonder in gebruikersonvriendelijke situaties te belanden. Begemann: Er is gezocht naar een balans tussen te hoge lichtintensiteit en stimulerende werking. Daarbij zijn we uitgekomen op een intensiteit van 2500 lux.

Het apparaat ziet eruit als een gezichtsbruiner, maar is het niet. Begemann: Zonnebanken en gezichtsbruiners geven ultraviolette straling af en zijn bedoeld voor de kleuring van de huid. Via het oog mag zo min mogelijk UV naar binnen komen. Een lichtbehandeling met een gezichtsbruiner kan daarom zelfs gevaarlijk zijn.

Melatonine

De Bright Light geeft je een lichtbad als snelle remedie tegen de winterblues. Tijdens dat lichtbad kun je allerlei dingen doen, zolang het licht maar op je ogen valt, maar je hoeft niet echt recht in het licht te kijken. Je kunt het apparaat dus gebruiken als je zit te ontbijten, lezen, telefoneren, studeren of bij het werken achter de computer. Aangeraden wordt om bij voorkeur het lichtbad s ochtends te nemen, maar de rest van de dag is ook goed, maar niet na acht uur s avonds.

Begemann: De Bright Light schuift s avonds en s nachts je biologische klok vooruit. Voor gewoon dagelijks gebruik is dat niet ideaal, maar daarom wordt het wel met veel succes gebruikt bij nachtploegenwerk. Licht wat je toedient onderdrukt bijna direct de aanmaak van melatonine, het slaaphormoon, waardoor je minder slaperig wordt. Wanneer je de Bright Light s nachts gebruikt tot twee uur voordat je bij een dagdienst zou ontwaken, verschuif je de slaapcyclus naar de ochtend, zodat je als je thuiskomt beter kunt gaan slapen. Zonder lichtbehandeling heeft het lichaam een stresshormoon omhoog laten komen, zodat je moeilijk kunt slapen. Met de Bright Light kom je makkelijker in slaap en slaap je gemiddeld ï¿½n tot anderhalf uur langer en van betere kwaliteit, waardoor je beter uitgeslapen bent voor de volgende nachtdienst en zo kom je in een positieve spiraal terecht.

Het apparaat is nu nog duur in aanschaf, bijna achthonderd gulden, maar volgens Begemann zullen die kosten omlaag gaan. In termen van energie kost het apparaat op jaarbasis bijna niets. Per dag neem je in de winter een lichtbad van ongeveer twee tot drie uur. Aan elektriciteitsverbruik komt dat per dag neer op ongeveer een dubbeltje per dag. Begemann rekent voor dat de kosten voor het minder presteren van werknemers hoger liggen: Een werknemer kost per jaar zeker honderdduizend gulden. We gaan uit van een arbeidsjaar met tweehonderd dagen. Dan kost iemand per dag vijfduizend gulden. Wanneer door de Bright Light mensen voor ï¿½n procent beter zouden presteren of minder afwezig zouden zijn, zou dat vijftig gulden per dag opleveren. En het kost een dubbeltje per dag, een fantastisch rendement op zon kleine investering.

Inmiddels worden grootschalige praktijkproeven gedaan met de toepassing van de Bright Light overdag in kantoorwerk bij grote bedrijven. Daar komen zeer positieve eerste resultaten vandaan. Aan het einde van de winter zal Philips de definitieve resultaten hiervan bekend maken.

Wil je meer weten over de Bright Light, of wil je testen of je last hebt van de winterblues, surf dan naar www.winterblues. philips.com.

Prof.dr.ir. Ton Begemann, bijzonder hoogleraar praktische verlichtingskunde bij de faculteit Bouwkunde, trakteert zichzelf op een lichtbad.
Foto: Bart van Overbeeke